Biên cương Tây Bắc gắn với nhiều câu chuyện truyền kỳ lịch sử cội nguồn. Hơn 100 năm trước, sông Nậm Thi, cầu Hồ Kiều ở Lào Cai là điểm nối quan trọng cho quan hệ giao thương giữa hai quốc gia, nơi tuyến đường sắt Hải Phòng - Côn Minh đi qua. Ngày nay, Nậm Thi - Hồ Kiều với cửa khẩu Lào Cai còn là nơi nhộn nhịp đưa đón du khách nước ta sang khám phá cao nguyên Vân Nam (Trung Quốc) mênh mông bí ẩn và ngược lại.

Tác giả ở Cửa khẩu Quốc tế Lào Cai chuẩn bị qua cầu Hồ Kiều 2 sang Cửa khẩu Quốc tế Hà Khẩu. Ảnh: CTV

Sông Nậm Thi, cầu Hồ Kiều còn là nơi khơi nguồn cảm hứng cho những tình khúc nổi tiếng: “Bên cầu biên giới” của Phạm Duy và “Lào Cai thành phố biên cương” của Huy Thục.

“Hồng tươi mặt sông hồng tươi mặt người, mặt phố”

Hồ Kiều là chiếc cầu bắc qua sông Nậm Thi nối biên giới Việt - Trung. Chớm xuân 2024, lần đầu bước qua Hồ Kiều, lòng tôi bồi hồi xúc động lạ thường. Mặc cho mọi người hối đi nhanh qua cửa khẩu Lào Cai để sớm làm thủ tục nhập cảnh sang nước bạn, nhưng tôi cứ mãi đứng ngẩn ngơ ngắm dòng sông nhỏ xanh trong lặng lờ chảy qua bao thăng trầm lịch sử. Mờ mờ trong sương sớm là ngã ba sông nơi Nậm Thi hợp lưu với sông Hồng cũng từ Vân Nam đổ sang.

Nậm Thi và Hồ Kiều, hai cái tên với tôi nghe vừa lạ vừa quen, như chính con sông cái cầu biên giới này trong tâm thức người Việt, nhất là đối với đồng bào từ phương Nam xa xôi. Tình khúc “Bên cầu biên giới” của nhạc sĩ Phạm Duy viết từ thời chống Pháp vang lên trong tôi:

“Ngừng đây soi bóng bên dòng nước lũ

Cầu cao nghiêng dốc bên dòng sông sâu

Sầu vương theo sóng xuôi về cuối trời

Một vùng đau thương chốn làng cũ quê xưa”

Bây giờ đang vào xuân, nước sông Nậm Thi lặng lờ xanh trong chứ không phải nước lũ, nhưng cầu Hồ Kiều thì vẫn cao nghiêng bóng với bao nỗi niềm.

Thuộc địa phận tỉnh Lào Cai, Nậm Thi trước đây còn có tên sông Ngâu hay sông Ngưu. Khởi dòng từ trấn Minh Thứu phía đông huyện Mông Tự, châu tự trị Hồng Hà thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc ở thượng nguồn gọi là sông Bắc Khê, xuống dưới sông có tên Nam Khê, chảy vào Việt Nam gọi là Nậm Thi tạo thành một đoạn ranh giới tự nhiên giữa hai nước Việt - Trung trước khi hợp lưu với sông Hồng tại cửa khẩu quốc tế Lào Cai - Hà Khẩu, như lời bài ca “Lào Cai thành phố biên cương” của nhạc sĩ Huy Thục:

“Nậm Thi gặp Hồng Hà òa niềm vui

Nậm Thi gặp Hồng Hà òa hồng tươi

Hồng tươi mặt sông hồng tươi mặt người, mặt phố

Thắm tươi lá cờ, cột mốc biên cương”

Sông Nậm Thi có chiều dài gần 170km, lưu lượng trung bình 84,7m³/s, với hơn 20 phụ lưu tiếp thêm nước. Chỗ hợp lưu giữa sông Nậm Thi với sông Hồng có độ cao 76,4m, là điểm có độ cao thấp nhất tính từ vùng thượng nguồn ở cao nguyên Vân Nam. Sông Nậm Thi khi chảy vào Việt Nam, lưu vực dòng sông này gồm hai huyện Mường Khương, Bảo Thắng và TP Lào Cai thuộc tỉnh Lào Cai.

Ngã ba sông Nậm Thi hợp lưu sông Hồng. Ảnh: PHAN HOÀNG

Do địa hình núi cao rừng rậm, nhiều loài động thực vật quý hiếm sinh sống tạo nên những khác biệt nên khí hậu lưu vực sông Nậm Thi cũng rất chênh lệch. Đến nay, nhiệt độ tối đa vùng này từng lên tới 40,90C, còn thấp nhất là 2,10C. Ở đây, lượng mưa lớn, độ ẩm cao, mùa hè kéo dài, có thể trồng trọt hai vụ một năm với các loại cây phổ biến là lúa, đỗ tương, đậu phộng, chuối, dứa, hạt tiêu, quế, cao su...

Ngoài việc cấp thoát nước tưới tiêu cho trồng trọt, sông Nậm Thi còn có trạm bơm cung cấp nguồn nước cho Nhà máy nước Lào Cai với công suất 12.000m³/ngày đêm, phục vụ cho đời sống an sinh xã hội của TP Lào Cai. Đồng thời, sông Nậm Thi còn là tuyến giao thông đường thủy gắn liền với đường bộ và đường sắt. Từ trấn Chỉ Thôn bên châu Hồng Hà, sông Nậm Thi chạy song song với đường sắt Côn Hà đến Hà Khẩu.

Đây là một phần của tuyến đường sắt Côn Minh - Hải Phòng. Khi đổ vào Việt Nam, sông Nậm Thi cũng chảy song song với đường bộ đoạn qua tỉnh Lào Cai của quốc lộ 70, tuyến giao thông huyết mạch nối Lào Cai với các tỉnh thành đồng bằng sông Hồng. Đoạn cửa sông Nậm Thi trước khi hợp lưu với sông Hồng có hai cây cầu đường bộ và đường sắt cùng mang tên Hồ Kiều bắc qua cửa khẩu biên giới Việt - Trung.

“Bên cầu biên giới… lặng nghe dòng đời từ từ trôi”

Nhà văn Đoàn Hữu Nam, một người gắn bó lâu năm với Lào Cai cho biết, sông Nậm Thi và cầu Hồ Kiều là “chứng nhân” lịch sử thăng trầm của vùng biên giới này. Khi từ đồng bằng lên núi rừng biên cương lập nghiệp và sáng tác, chiếc cầu và dòng sông trở thành người bạn tri kỷ cho ông những vui buồn và bước vào trang văn ông một cách tự nhiên. Tâm trạng của nhà văn họ Đoàn có gì đó giống như nhạc sĩ họ Phạm năm xưa:

“Bên cầu biên giới

Tôi lặng nghe dòng đời từ từ trôi

Sông nước xa xôi

Mây núi khắp nơi

Không tỏ một đôi lời…

Ôi giấc mơ qua

Mộng đời phiêu lãng giang hồ

Sống trong lòng người đẹp Tô Châu

Hay là chết bên bờ sông Danube

Những đêm sáng sao…”

Sông Nậm Thi và cầu Hồ Kiều 1 trong sương sớm. Ảnh: PHAN HOÀNG

Hơn 100 năm trước khi chưa xây dựng cầu Hồ Kiều cũng như tuyến đường sắt Điền - Việt, giao thương giữa hai vùng biên giới rất khó khăn. Ngày 28/3/1898, cầu Hồ Kiều bắc qua dòng Nậm Thi được khánh thành là một sự kiện quan trọng. Đặc biệt, 12 năm sau, vào ngày 1/4/1910, đường sắt Hải Phòng - Côn Minh chính thức thông toàn tuyến sau gần 10 năm khởi công, đóng vai trò cực kỳ quan trọng mở ra một thời kỳ phát triển kinh tế, xã hội cho vùng Tây Bắc Việt Nam và Tây Nam Trung Quốc.

Từ đó, cầu Hồ Kiều bắc qua sông Nậm Thi đóng “hai vai”, vừa đường bộ vừa đường sắt. Cùng với tuyến đường sắt Hải Phòng - Côn Minh, cầu Hồ Kiều góp phần tạo động lực cho việc hình thành các đô thị nơi đường sắt đi qua. Lào Cai trở thành một trong những cửa khẩu lớn nhất nước. Chợ Cốc Lếu bên dòng Nậm Thi được khai trương, người dân hai nước qua lại mua bán tấp nập cho tới ngày nay.

Hơn 125 năm qua, trải bao mưa nắng thăng trầm, có lúc cầu Hồ Kiều bị đánh sập một phần trong cuộc chiến tranh biên giới phía Bắc năm 1979. Đến lúc quan hệ hai nước bình thường hóa thì cầu cũng được phục dựng nối nhịp trở lại. Mừng vui hạnh phúc nhất chính là người dân hai bên bờ sông Nậm Thi.

“Ánh điện phố mình hắt sang phố bạn

Tiếng cười bên bạn, vang sông núi cả bên này.

Bên kia Hà khẩu, bên này Lào Cai”.

Khi chuẩn bị bước sang thế kỷ XXI, quan hệ giao thương Việt - Trung cần nâng cao, nhu cầu vận tải hàng hóa ngày càng lớn. Chính quyền hai nước đàm phán thống nhất xây dựng thêm một cây cầu đường bộ bắc qua sông Nậm Thi mang tên cầu Hồ Kiều 2. Cầu dài 138m, rộng 14m, được chính thức đưa vào sử dụng ngày 8/1/2001. Kể từ khi khánh thành cầu đường bộ Hồ Kiều 2, thì cầu Hồ Kiều 1 chỉ còn đảm nhiệm chức năng là cầu đường sắt.

Ông Lưu Ngọc Trung, một người kinh doanh xuất nhập khẩu lâu năm ở TP Lào Cai cho hay, trong những năm đại dịch COVID-19, có thời điểm Việt Nam và Trung Quốc đã thống nhất tạm thời ngưng giao thông, giao thương qua cây cầu lịch sử Hồ Kiều để phòng, chống dịch bệnh. Gần một năm nay, mọi sinh hoạt mới dần trở lại bình thường, hai chiếc cầu Hồ Kiều tiếp tục sứ mệnh quan trọng của mình, nối nhịp đôi bờ Nậm Thi đưa những chuyến hàng xuất nhập khẩu thông thương.

PHAN PHÚ YÊN