GS Đinh Gia Khánh và PGS Chu Xuân Diên là cặp bài trùng nổi tiếng về folklore (văn hóa dân gian) nước ta của thế hệ ngay sau năm 1954. GS Đinh Gia Khánh đã mãi ra đi từ 10 năm trước. PGS Chu Xuân Diên vừa tròn tuổi cửu tuần. Không chỉ góp phần đặt nền móng, định hướng, giải quyết những vấn đề về văn học dân gian, văn hóa dân gian và văn hóa, PGS Chu Xuân Diên còn có công dịch thuật, đào tạo nhiều thế hệ sinh viên trưởng thành từ Bắc chí Nam.

PGS Chu Xuân Diên. Ảnh: P.T.H

Nếu như GS Đinh Gia Khánh là người năng động, quyết đoán và nổi bật thì PGS Chu Xuân Diên là người nhẹ nhàng, cẩn trọng và lặng lẽ. Cả hai đều tận hiến đời mình cho folklore học.

PGS Chu Xuân Diên sinh năm 1934 tại tỉnh Bắc Ninh, tốt nghiệp ngành Ngữ văn Trường đại học Tổng hợp Hà Nội khóa đầu tiên (1956-1959) và được giữ lại trường làm cán bộ giảng dạy văn học dân gian. Năm 1984, ông được Nhà nước phong học hàm phó giáo sư, sau đó được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Ưu tú.

Đến năm 1986, PGS Chu Xuân Diên chuyển vào Nam giảng dạy tại Khoa Ngữ văn Trường đại học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh cho đến khi nghỉ hưu năm 2000, chuyển sang làm Chủ nhiệm Khoa Văn hóa học Trường đại học dân lập Văn Hiến.

Mê tục ngữ và say cổ tích từ thầy Chu Xuân Diên

Người nhỏ nhắn. Bước đi nhẹ nhàng thanh thoát. Gương mặt thanh tú, đôn hậu. Mắt sáng. Vầng tráng cao. Dáng tiên ông đạo cốt. Đó là hình ảnh thầy Cao Xuân Diên ở trong tôi từ thuở sinh viên. Sau bao năm giờ gặp lại mừng thầy thượng thọ 90 tuổi, hình ảnh ấy vẫn còn đậm nét như từ… cổ tích ở trong tôi.

Dù thời gian bào mòn, sức lực thầy yếu đi nhiều nhưng vẫn còn đó sự tinh anh của một nhà giáo đạo cao đức trọng, một chuyên gia folklore học hàng đầu, một trí thức uyên bác làm việc không biết mệt mỏi và tận hiến.

Từ khi còn là cậu học trò ở quê nhà Phú Yên, tôi đã mê đắm cuốn Tục ngữ Việt Nam do Chu Xuân Diên biên soạn chung với Lương Văn Đang và Phương Tri. Điều làm tôi thích thú là phần tác giả Chu Xuân Diên nghiên cứu, phân tích, giải thích nội dung và sự mâu thuẫn của nhiều câu tục ngữ, sự phân biệt giữa tục ngữ và thành ngữ với những luận điểm khác nhau của các nhà khoa học.

Cuốn sách mở ra trong tôi một chân trời mới từ những điều gần gũi mà mẹ tôi hay đúc kết thành một câu tục ngữ hay thành ngữ sau những câu chuyện đời thường. Về sau tôi mới biết công trình Tục ngữ Việt Nam là một trong những dấu ấn quan trọng trong sự nghiệp nghiên cứu văn học dân gian của ông.

Năm 1987, tôi vào học năm nhất Khoa Ngữ văn Trường đại học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh. Đây cũng là năm tác phẩm Tuyển tập truyện cổ tích Việt Nam do thầy Chu Xuân Diên chủ biên xuất bản. Lần đầu tiên sinh viên chúng tôi được đọc truyện cổ tích từ di sản tổ tiên một cách có hệ thống. Đọc say mê. Đọc có khi quên giờ lên lớp.

Thú vị hơn, 2 năm sau, chúng tôi lại được đọc công trình nghiên cứu Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học của thầy Chu Xuân Diên, do chính Trường đại học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh ấn hành năm 1989. Cuốn sách mở rộng tầm nhìn, mang lại nhiều kiến thức mới mẻ về truyện cổ tích thế giới.

“Trong gia tài truyện cổ tích của mỗi dân tộc, có phần sáng tạo riêng của dân tộc đó, có những cốt truyện riêng của dân tộc đó. Nhưng trong gia tài truyện cổ tích của mỗi dân tộc còn có những cốt truyện có tính chất quốc tế, nghĩa là những cốt truyện mà một số dân tộc khác, thậm chí hầu hết các dân tộc trên thế giới cũng đều có”, nhà nghiên cứu Chu Xuân Diên đã viết như vậy và ông minh chứng bằng những truyện cổ tích quen thuộc với người Việt Nam.

Chẳng hạn, truyện Tấm Cám của nước ta lại vốn phổ biến trên toàn thế giới mà nhiều nước gọi bằng cái tên Cô Tro Bếp hoặc Cô Lọ Lem, với hơn 500 dị bản. Và chỉ riêng ở Việt Nam, ngoài truyện Tấm Cám của người Việt còn có khá nhiều cốt truyện tương tự của các dân tộc thiểu số anh em: Mông, Chàm, Tày, Nùng, Thái, Hơ Rê, Sơ Rê…

Hay truyện Nói dối như Cuội mà theo thống kê của 2 nhà bác học là Johannes Bolte người Đức và Georg Polivka người Czech từ năm 1915 thì hơn 50 nước khắp các châu lục có cốt truyện tương tự.

Lễ mừng thượng thọ 90 tuổi của PGS Chu Xuân Diên. Ảnh: P.T.H

Hình ảnh người thầy mang dáng “tiên ông đạo cốt”

Dù tôi không theo chuyên ngành Văn học dân gian nhưng hình ảnh bậc thầy Chu Xuân Diên “tiên ông đạo cốt” vẫn luôn sống động trong tôi với tất cả sự kính trọng. Tình cảm ấy của tôi đối với thầy tự nhiên như đối với các thầy cô cao niên khác của ngành Ngữ văn.

Trong bài viết Nhà nghiên cứu Chu Xuân Diên, GS.TS Nguyễn Xuân Kính, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa, Phó Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, viết: “...trong hơn 40 năm qua, cùng với bước đi của ngành, ông luôn luôn là một trong số ít người đứng ở vị trí đề xuất hoặc góp phần giải quyết những vấn đề lý luận về văn học dân gian nói riêng, về văn hóa dân gian nói chung. Ông thuyết phục mọi người bằng vốn tri thức phong phú, bằng sự cập nhật những thông tin mới”.

Nhà nghiên cứu văn học dân gian Nguyễn Ngọc Quang, nguyên Trưởng khoa Ngữ văn và Báo chí Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh cho rằng, trong sự nghiệp nghiên cứu, giảng dạy đại học và sau đại học, thầy Chu Xuân Diên đã truyền lửa cho hàng ngàn sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh, trong đó không ít người đã thành giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ.

Và cũng theo ông Nguyễn Ngọc Quang, với những đóng góp trong khoa học và giáo dục đại học gần nửa thế kỷ qua, PGS Chu Xuân Diên thực sự là một trong những chuyên gia thuộc những thế hệ đầu trong lĩnh vực văn hóa, văn hóa dân gian của nền khoa học nước nhà.

TS La Mai Thi Gia, Trưởng bộ môn Văn hóa dân gian, Khoa Văn học, Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh là người gần gũi nhất với thầy Chu Xuân Diên hiện nay.

Nữ tiến sĩ này tâm sự: “Ba năm gần đây thầy không đi đâu xa được nữa, chỉ có chúng tôi cùng rủ nhau đến thăm thầy. Dịp gần tết năm ngoái, mỗi người chuẩn bị một món ngon mình tự làm mang đến thăm thầy, rồi bày biện cùng nhau ăn tất niên tại nhà thầy, tôi biết thầy tôi vui biết mấy.

Và lúc ấy tôi đứng nép một bên, nhìn thầy tôi rộn rã nói cười giữa những người học trò, đồng nghiệp cũng đã gần 70 tuổi của mình mà tự nhiên nghe lòng cảm động. Tôi thấy mình hạnh phúc khi được chứng kiến những yêu thương quây quần của thầy cô tôi với vị ân sư của tất cả chúng tôi, và mong ước được nhìn thấy những niềm vui ấm áp giản dị này thêm nhiều lần nữa”.

PHAN HOÀNG