Đã gần 5 năm kể từ khi khu lò - mộ đất nung ở xứ đồng Tân Lập, thôn Tân An, xã Xuân Sơn Nam, huyện Đồng Xuân phát lộ bên dòng sông Kỳ Lộ sau cơn lũ lịch sử năm 2009, chúng tôi có dịp trở lại nơi đây, tận mắt chứng kiến cảnh hoang tàn bởi các tác động tiêu cực, đang dần phá hủy khu lò - mộ bí ẩn này.

Khu lò - mộ ở xã Xuân Sơn Nam - Ảnh: P.NAM

CANH TÁC TRÊN KHU ĐẤT LÒ - MỘ

Trên khu đất sản xuất của người dân thôn Tân An rộng hơn 4ha, có khoảng 1ha phát lộ hàng chục lò - mộ bằng đất nung, giờ đã bị san phẳng và được tái phủ kín bằng sắn, mía, cỏ trồng như nguyên trạng ban đầu. Các lò, mộ đất nung có dạng gần giống hình thoi, dài từ 1,5 đến 2m, rộng từ 0,8 đến 1m, thành dày từ 5cm đến 8cm, trong lòng các di tích đất nung, có dấu vết của than tro và một số mẩu xương cháy.

Từ khi phát hiện khu lò - mộ đến nay, mặc dù chính quyền địa phương vận động người dân tạm thời không sản xuất trên khu đất này, song do chờ quá lâu mà chưa có kết luận chính thức của các ngành chức năng, nên nhiều hộ đã trồng sắn phủ kín đất, thậm chí trồng cả chuối trong lòng lò - mộ. Qua nhiều năm, chuối đẻ nhánh, sắn phát triển đã phá vỡ, “nuốt chửng” nhiều lò - mộ. Trong khi đó, việc chăn thả trâu, bò tự do, sự xâm thực ngày càng gia tăng của sông Kỳ Lộ và các tác động tiêu cực của con người, dẫn đến quần thể khu lò - mộ có nguy cơ bị “xóa sổ” trước khi được các ngành chức năng, nhà khoa học tiến hành khai quật.

Theo người dân địa phương, trên diện tích 1ha có khoảng 7 sào sắn, năng suất bình quân 25 tấn/ha và 3 sào mía, năng suất 60 tấn/ha. Nếu ngưng một vụ sản suất, thiệt hại khoảng 25 triệu đồng. Ông Huỳnh Trọng Hà, Trưởng thôn Tân An, cho biết để tái sản xuất, nhiều người dùng máy cày, cày xới đất để trồng sắn, mía, san bằng nhiều lò - mộ.

“Mưa lũ năm 2009 đã bồi lấp hơn 5ha trong tổng số 15ha đất sản xuất của thôn Tân An; một số diện tích đất ven sông Kỳ Lộ bị xói lở, trong đó có khu lò - mộ đất nung nằm trên đất canh tác được Nhà nước giao quyền cho người dân sử dụng trong 20 năm. Sau khi phát hiện, xã động viên người dân Tân An bảo vệ khu lò - mộ, nhưng việc bảo vệ cũng chỉ được thời gian ngắn, vì không có kinh phí và thiếu nhân lực. Từ đó đến nay, ngành chức năng chưa có quy hoạch cụ thể khu lò -mộ này nên xã không thể cấm người dân sản xuất”, ông Lê Mến Thương, Phó chủ tịch UBND xã Xuân Sơn Nam, phân trần.

THIẾU KINH PHÍ KHAI QUẬT

Bí thư Huyện ủy Đồng Xuân Phan Đình Phùng, nguyên Giám đốc Sở VH-TT-DL Phú Yên, cho hay, ngay sau khi được phát lộ, các ngành chức năng của tỉnh tích cực phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam tiến hành khảo sát và đưa 1 lò - mộ về Bảo tàng tỉnh. Tuy nhiên, do khó khăn về kinh phí nên đến nay khu lò - mộ này vẫn chưa được tiến hành khai quật.

Ông Phan Đình Phùng cho biết thêm, việc phát hiện khu lò - mộ đất nung chưa từng thấy ở Việt Nam đã được thông báo tại Hội nghị khảo cổ học Việt Nam hàng năm. Mới đây, tiến sĩ Nguyễn Tiến Đông, Viện Khảo cổ học Việt Nam cũng đã trở lại Phú Yên kiểm tra thực tế hiện trạng khu lò - mộ và tiếp tục làm việc với các ngành chức năng của huyện Đồng Xuân. Tại buổi làm việc, tiến sĩ Đông cho biết sẽ tiến hành khai quật khu lò - mộ đất nung này trong năm 2015.

Tuy nhiên, theo nhiều người, từ nay đến thời điểm khai quật còn quá lâu, rất có thể vết tích khu lò - mộ sẽ biến mất. Nếu đến khi khai quật, khu lò - mộ này còn lại ít vết tích thì liệu có đủ cơ sở để kết luận khu lò - mộ này thuộc nền văn hóa nào, giá trị lịch sử đến đâu? Lúc đó nó cũng không còn đảm bảo tính quần thể để bảo tồn, gìn giữ. Ông Lê Mến Thương cho biết thêm, hiện bờ sông Kỳ Lộ chỉ còn cách khu lò - mộ khoảng 5m và đang tiếp tục xâm thực, không biết sau mùa mưa năm nay khu lò - mộ này có còn hay không?

PHƯƠNG NAM