Từng là tỉnh lỵ của Phú Yên trước Cách mạng Tháng Tám, TX Sông Cầu hôm nay đang vươn mình trỗi dậy và phát triển theo hướng thương mại - dịch vụ, công nghiệp - xây dựng, nông nghiệp, phấn đấu lên đô thị loại II, trở thành thành phố du lịch - dịch vụ trực thuộc tỉnh vào năm 2025.

Sông Cầu có lợi thế về phát triển du lịch và kinh tế biển. Ảnh: XUÂN HIẾU

Theo các nhà khảo cổ học, Sông Cầu là một vùng đất cổ, có lịch sử lâu đời. Các di vật khảo cổ phát hiện ở di chỉ Gò Ốc (xã Xuân Bình) và Cồn Đình (xã Xuân Lộc) đều cho thấy, từ hàng ngàn năm trước, nơi đây đã có con người sinh sống. Trên vùng đất này từng tồn tại các tập đoàn dân cư phân bố rộng, có chung một trình độ, một sắc thái văn hóa chung độc đáo: Văn hóa Sa Huỳnh.

Tỉnh lỵ của Phú Yên xưa

Theo Đại Nam nhất thống chí, quá trình hình thành cộng đồng dân cư trên vùng đất Sông Cầu phải kể từ khi vua Lê Thánh Tông mở đất đến đây và “Triều Nguyễn đời chúa Tiên năm Mậu Dần (1578) vua ủy ông Lương Văn Chánh làm trấn biên quan chiêu tập lưu dân đến vùng Cù Mông, Bà Đài khai khẩn đất hoang…”.

Theo chân Phù Nghĩa Hầu Lương Văn Chánh và thực hiện chính sách “Ngưu canh điền khí” của Chúa Nguyễn, những lưu dân ở Thanh Nghệ - Thuận Quảng đã quần tụ bên nhau trên vùng đất mới phía nam dưới chân đèo Cù Mông. Từ đó trên vùng đất Sông Cầu bắt đầu hình thành những làng xóm, dân cư ngày càng đông đúc. Năm 1611, Sông Cầu (phủ Phú Yên) thuộc dinh Quảng Nam. Đến năm 1629, dinh Phú Yên được thành lập gồm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa. Sông Cầu thuộc huyện Đồng Xuân.

Còn sách Địa dư tỉnh Phú Yên mô tả về Sông cầu: “Sông Cầu là tỉnh lỵ trên bờ vịnh Xuân Đài về làng Phước Lý, cách Qui Nhơn 61 cây số, cách Nha Trang 176 cây số. Dân cư ước được 1.000 người. Phố xá rải rác năm bảy cái… Dọc theo bờ biển có lầu quan công sứ cùng các công sở, cách Sông Cầu 500 thước tây thì có tỉnh, có hành cung, có dinh quan tuần vũ và các ty…”.

Cũng theo sách này, năm 1888 tỉnh lỵ Phú Yên đóng ở Vũng Lắm, đến năm 1899 chuyển về đóng ở thôn Long Bình. Ngày nay vẫn còn dấu tích thành Long Bình (phường Xuân Phú, TX Sông Cầu). Nơi đây, khi đào sâu vào lòng đất, Nhân dân địa phương phát hiện những vỏ sò và dây neo đậu thuyền.

Dân số Sông Cầu đến năm 1945 ước chừng 40.000 người. Ngoài làm ruộng và làm biển, người dân các vùng ven núi còn sống bằng nghề khai thác lâm sản. Về công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp, Sông Cầu có một số cơ sở ép dầu dừa, đan lưới, kéo sợi, dệt vải, gạch ngói, làm nước mắm, làm muối…

Giành chính quyền về tay Nhân dân trong Cách mạng Tháng Tám

Tháng 8/1945, Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào (Tuyên Quang) khẳng định: “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã tới” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Đồng minh vào Đông Dương.

Tại Sông Cầu - Phú Yên lúc này, đội ngũ quan lại, viên chức, binh lính nằm trong guồng máy cai trị của Pháp đều rệu rã, hoang mang cực độ. Chính phủ bù nhìn thân Nhật mới hình thành chưa ổn định.

Dưới sự lãnh đạo của Việt Minh Phú Yên, từ 14-23/8, các cuộc biểu tình vũ trang thị uy có hàng ngàn người tham gia công khai, được tổ chức ở La Hai, Tuy An, Đồng Bò…, đưa phong trào cách mạng lên đỉnh cao chưa từng có. Không khí chuẩn bị khởi nghĩa khẩn trương, sôi nổi không chỉ thu hút các tầng lớp đang còn do dự hay bàng quan trong giai cấp địa chủ, tư sản ngả theo cách mạng mà còn thúc đẩy sự tan rã nhanh chóng bộ máy chính quyền bù nhìn và các tổ chức tay sai thân Nhật.

Tối 23/8/1945, tại tỉnh lỵ Sông Cầu, Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh họp, quyết định tiến hành tổng khởi nghĩa vào nửa đêm 24/8/1945. Lực lượng quần chúng được trang bị gậy, giáo mác, cờ đỏ sao vàng hăng hái tham gia giành chính quyền. Tỉnh trưởng Hồ Ngận, được ta vận động từ trước, giao ấn tín cho Ủy ban Khởi nghĩa trong đêm 24/8/1945. Cờ đỏ sao vàng được kéo lên cột cờ dinh tỉnh trưởng đánh dấu cuộc khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám tại Phú Yên thành công rực rỡ.

Vũng La nằm trong vịnh Xuân Đài, vùng nuôi tôm hùm trọng điểm của Sông Cầu. Ảnh: XUÂN HIẾU

Thành phố du lịch - dịch vụ tương lai

Để đáp ứng yêu cầu phát triển, cuối năm 1976, Sông Cầu sáp nhập vào huyện Đồng Xuân; tháng 3/1977, nhập hai huyện Đồng Xuân và Tuy An thành huyện Xuân An; tháng 9/1978 tách huyện Xuân An thành hai huyện Tuy An và Đồng Xuân. Huyện lỵ của Đồng Xuân, Xuân An luôn đóng ở thị trấn Sông Cầu. Theo Quyếtđịnh 189/HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ), ngày 27/6/1985, huyện Sông Cầu được thành lập trên cơ sở tách ra từ huyện Đồng Xuân.

Ngày 27/8/2009, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết 42/NQ-CP về việc thành lập TX Sông Cầu, trên cơ sở hiện trạng diện tích tự nhiên 489,28km², dân số 101.521 người, với 14 đơn vị hành chính, bao gồm: 4 phường (Xuân Yên, Xuân Phú, Xuân Thành, Xuân Đài) và 10 xã (Xuân Thọ 1, Xuân Thọ 2, Xuân Lâm, Xuân Phương, Xuân Thịnh, Xuân Cảnh, Xuân Hòa, Xuân Bình, Xuân Lộc, Xuân Hải).

Sau 10 năm xây dựng và phát triển, TX Sông Cầu đã đạt nhiều thành tựu quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội. Ngày 4/3/2019, Bộ Xây dựng đã ban hành Quyết định 134, công nhận TX Sông Cầu là đô thị loại III trực thuộc tỉnh.

Ngày 18/8/2021, Ban Thường vụ Tỉnh ủy đã ra Nghị quyết 10-NQ/TU về lãnh đạo xây dựng phát triển TX Sông Cầu lên thành phố trực thuộc tỉnh vào năm 2025. UBND tỉnh cũng đã ban hành Chương trình hành động triển khai thực hiện Nghị quyết 10-NQ/TU, ngày 18/8/2021 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy.

So với Sông Cầu của hơn 10 năm trước, Sông Cầu hôm nay đang dần trở thành một đô thị hướng biển hiện đại với vịnh Xuân Đài và sông Tam Giang là trung tâm. Không gian đô thị được mở rộng về hướng bắc và tây bắc. Hiện tại, các xã: Xuân Cảnh, Xuân Hải, Xuân Lộc, Xuân Phương và Xuân Thịnh đều đạt xã nông thôn mới và đang phấn đấu lên phường. Các trục giao thông chính trong nội thị từng bước được nâng cấp, mở rộng đáp ứng đủ tiêu chí đường thông hè thoáng, tạo điểm nhấn và liên kết giữa các khu vực đô thị. Dọc theo đầm Cù Mông cùng hạ lưu sông Tam Giang nằm xen giữa lòng đô thị, được quy hoạch hình thành các khu dân cư tập trung sôi động với cảnh quan xanh, sạch, đẹp.

Chủ tịch UBND TX Sông Cầu Phan Trần Vạn Huy cho biết, từ sau Đại hội Đảng bộ TX Sông Cầu lần thứ XII, nhiệm kỳ 2020-2025 đến nay, Ban Chấp hành Đảng bộ, Ban Thường vụ Thị ủy Sông Cầu đã tập trung lãnh đạo, chỉ đạo cụ thể hóa nghị quyết của đại hội bằng chương trình hành động và các kế hoạch thực hiện trên các lĩnh vực quan trọng. Sông Cầu đã đề ra và tập trung thực hiện bốn giải pháp đột phá. Đó là: Tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác cán bộ; Phát huy lợi thế kinh tế biển, nhất là Khu du lịch quốc gia Vịnh Xuân Đài; Xây dựng đồng bộ kết cấu hạ tầng và phát triển đô thị, xây dựng TX Sông Cầu xanh, sạch, đẹp; Cơ cấu lại ngành Nông nghiệp, phát triển sản xuất nông nghiệp công nghệ cao gắn với bảo vệ môi trường biển. Đồng thời khắc phục những tồn tại hạn chế, tận dụng thời cơ, vượt qua thách thức, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của toàn Đảng bộ nhằm phát huy mọi nguồn lực đưa Sông Cầu phát triển nhanh và bền vững. 

LẠC VIỆT