Ở lạch Phú Câu (phường 6, TP Tuy Hòa), ông Hồ Ngợi (SN 1950) có hơn 40 năm tham gia lễ hội cầu ngư, am tường các nghi thức cúng tế, được người dân tin tưởng giao trọng trách là người chủ tế trong lễ hội này.
Miên man theo lời kể của ông Ngợi, người nghe như đắm chìm vào không gian thiêng của lễ hội cầu ngư lạch Phú Câu của những ngày xưa. Người xưa truyền lại, vào đời vua Duy Tân, các bậc tiền hiền lập lăng thờ cá Ông (cá voi) - vị thần Nam Hải phù hộ ngư dân miền biển được mùa tôm cá, cứu giúp ngư dân vượt qua những cơn giông gió của biển cả. Hằng năm, vào tháng 2 âm lịch, người làng tổ chức lễ cầu ngư để tưởng nhớ công đức của cá Ông. Trước năm 1975, mỗi năm, dân làng đều tổ chức lễ cầu ngư, nhưng cứ 3 năm mới tổ chức hát bội 1 lần do thiếu kinh phí. Những năm gần đây, do tiết trời tháng 2 bão tố, việc tổ chức hát lăng trở nên khó khăn, dần dà, lễ hội chuyển sang tháng 3 âm lịch, đồng thời, mỗi năm tổ chức hát bội 1 lần.
Theo lệ thường, hằng năm, chủ của hơn 300 tàu thuyền thuộc lạch Phú Câu đóng góp kinh phí tổ chức lễ hội. Ngày trước, ngư dân thu nhập bấp bênh do phương tiện đánh bắt thô sơ, nay tàu thuyền có công suất lớn, vươn khơi nên đời sống ngư dân khấm khá hơn, việc đóng góp cũng dễ bề lo liệu hơn trước.
Với vai trò là trưởng ban tổ chức, ông Ngợi cùng với các vị tiền bối trong ban lễ hội cầu ngư luôn duy trì các nghi thức cúng tế một cách nghiêm cẩn, trang trọng. Và đội hát bá trạo chính là linh hồn tạo nên thành công của buổi lễ cầu ngư được ông Ngợi triệu tập trước đó 10 ngày, nửa tháng ra sức luyện tập thành thục để có tiết mục trình diễn hay, thu hút người xem.
Đến nay, ông Ngợi vẫn rành rọt 36 điệu hát bá trạo. Với vai tổng lái, ông Ngợi cất giọng nói lối: “Sao mai kia đà ló mọc/ Thuyền ba trạo gây chèo/ Trước tổng mũi chịu khó lấy neo/ Sau tổng ta xuống lái/ Xong việc lái buồm to cho cẩn thận/ Neo nọc khá toan phòng/ Gặp nước ngược cũng nong/ Gặp gió ngang cũng lướt hạ/ ha ha ha… rồi ông tiếp giọng nam xuân câu hát phóng khoáng: Cũng lướt ngàn trùng sóng dọc/ Cá hầu thần ngang dọc đua bơi… Như chưa chịu dừng lại, ông Ngợi tiếp tục hát câu hát phú, hát bần của vị tổng mũi trong trường đoạn cúng tế ca ngợi công đức và cầu mong sự linh hiển của thần Nam Hải, rồi dừng lại ở điệu nam xuân tươi rói khúc hát tàu thuyền đang neo đậu nghỉ ngơi của vai hát vị tổng khoan.
Hòa trong dòng chảy của thời đại đã có lúc lạch Phú Câu hiếm trầm trọng nam nhân cho đội chèo viên. Vậy nên, Ban lạch Phú Câu quyết định tiên phong trong việc đào tạo trạo viên là nữ giới. Chính ông Ngợi là người truyền dạy một đội chèo nữ cho đội hò bá trạo lạch Phú Câu. Các thành viên đội chèo nữ trạc 10 đến 12 tuổi: “Tay cầm chèo quá là thương lang thương/ Là hù hò khoan/ Phong ba là bất kỳ/ Hàng hai hàng châu ly sụt sùi/ Thân em phận gái sụt sùi năm canh năm/ Thân em phận gái sụt sùi năm canh năm”... Tất nhiên, những nữ chèo viên này trong đội trạo cũng tuân theo những điều kiêng kỵ theo lệ cũ. Sự thay đổi đột phá này nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của lãnh đạo ngành Văn hóa tỉnh. Tuy nhiên những năm qua, đội chèo nữ này đã trưởng thành, phần lớn “theo chồng bỏ cuộc chơi” và từ đó đến nay vẫn chưa đào tạo được đội chèo nữ kế tục.
Ông Ngợi chia sẻ: “Tôi luôn tâm niệm lễ hội cầu ngư là bản sắc của người dân vùng biển. Theo thời gian, có những tập tục trong lễ hội phải thay đổi để phù hợp với cuộc sống hiện đại. Tuy nhiên, các trình tự nghi thức lễ cúng, bài bản cúng tế, cái đức của người cúng tế luôn là những yếu tố truyền thống cần được truyền thụ từ đời này sang đời khác. Vì thế, với vai trò là trưởng ban tổ chức, tôi luôn cố truyền thụ cho thế hệ sau những hiểu biết không chỉ về nghi thức lễ cúng mà còn các bài hát bá trạo nghinh Ông”. Tuy nhiên, ông Ngợi vẫn còn đau đáu vì chưa thể tìm được người có đủ kiên nhẫn để tiếp thu các bài bản của nghi thức cúng tế trong lễ hội cầu ngư. Trước mắt, ông Ngợi cố gắng hướng dẫn những người có năng khiếu và ham thích học hát bá trạo chép ra giấy các điệu hò, điệu hát để lưu lại cho đời sau.
Ông Phạm Minh Thảo, Chủ tịch UBND phường 6 (TP Tuy Hòa) cho biết: “Ông Ngợi là một trong những thành viên tích cực và năng nổ nhất trong các hoạt động của Ban lạch Phú Câu. Ông là người am hiểu loại hình nghệ thuật hò bá trạo ở phường 6 và luôn ấp ủ ý định gầy dựng, phát triển tốt đội hò bá trạo lạch Phú Câu. Hiện nay, đội hò bá trạo phường 6 vẫn giữ được sự độc đáo của nghi thức cúng tế trong lễ hội cầu ngư”.
Đội hò bá trạo lạch Phú Câu luôn được cấp trên lựa chọn trong các dịp trình diễn giao lưu văn hóa của tỉnh Phú Yên.
DIỆU ANH
